زنان و رویارویی با بحران آب

بحران آب در ایران

ملیجه فلاح پور

کارشناس ارشد محیط زیست

بر اساس اعلام سازمان یونیسف (1) هم اکنون چهار میلیارد نفر – تقریباً دو سوم جمعیت جهان – هر سال حداقل برای یک ماه با کمبود شدید آب مواجه هستند. نیمی از جمعیت جهان ممکن است در مناطقی زندگی کنند که تا سال 2025 با کمبود آب روبرو باشند. ایران در وضعیت «بحران شدید» آب قرار داشته و با توجه به ثابت بودن منابع آبی, افزایش جمعیت و عدم توجه کافی به مدیریت منابع آب – در صورت اتخاذ نشدن سیاست­های مناسب و به هنگام مدیریت منابع آب در هر دو بعد عرضه و تقاضا، شرایط نامطلوب منابع آبی کشور تشدید شده(2)، وقوع بحران­های متعدد محیط زیستی، اقتصادی و اجتماعی دور از انتظار نخواهد بود. از جمله مناطقی که در حال حاضر دچار این قبیل بحران­ها گردیده، استان اصفهان است که علاوه بر خشک شدن زاینده رود و تالاب گاوخونی، به علت سوء‌مدیریت منابع آب، به ویژه پس از ساخت سدها و اجرای طرح‌های انتقال بین‌حوزه‌ای آب، اینک با بحران شدید فرونشست زمین و مهاجرت مواجه است؛ و یا دریاچه هامون واقع در جنوب شرقی کشور که بزرگ­ترین منبع آب شیرین با ظرفیت صید 12000 تن ماهی بود، اکنون ناپدید شده و منجر به طوفان­های شن و بادهای تند در آن منطقه گردیده و فرسایش خاک در بسیاری از روستاهای جنوب شرقی کشور را به دنبال داشته است(3).

نقش زنان در رابطه با بحران آب درکشورهای در حال توسعه و ایران

نقش زنان در رابطه با بحران آب از سه زاویه قابل بررسی است. زنان به عنوان مصرف کنندگان آب و مدیران خانواده، زنان در نقش­های مدیریت آب در سطوح محلی تا ملی و زنان به عنوان کشاورزان و دامداران.

• زنان به عنوان مصرف کنندگان آب و مدیران خانواده، نقش مهمی در مصرف بهینه و صرفه جویی در آب دارند. زنان می­توانند با رفتارهای مدیریتی مناسب مانند استفاده از تجهیزات صرفه جویی در مصرف آب، کاشت درختان و محافظت از منابع آبی به حفظ منابع آب کمک کنند. همچنین زنان می­توانند در افزایش آگاهی و آموزش جامعه در زمینه مدیریت منابع آبی نقش بسزایی داشته باشند و بخصوص به دلیل نقش مادری­شان می­توانند نسلی را پرورش دهند که دغدغه آب داشته باشد.
• مطالعات موردی از کشورهای در حال توسعه مانند مالاوی، مراکش، نیجریه و السالوادور شواهد قابل‌توجهی ارائه می‌دهند که زنان در نقش‌های مدیریت آب می‌توانند نتایج مؤثرتر و پایدارتری را ارائه دهند. یک مثال عالی از تأثیری که زنان در نقش­های مدیریت آب می­توانند در سطح ملی داشته باشند، ماریا موتاگامبا است. وی از سال 2012 تا 2016 به عنوان وزیر محیط زیست و گردشگری اوگاندا منسوب شد و به دلیل فعالیت­هایی که در مدیریت و حفاظت از منابع آبی داشت عنوان وزیر آب به وی نسبت داده شد. او با استراتژی‌های جنسیتی خاص خود برای بخش آب منجر به افزایش ۱۰ درصدی دسترسی به آب سالم تنها در دو سال شد. علاوه بر این، در نتیجه این استراتژی‌ها، زنان بیشتری در این بخش به کار گرفته شدند(4و5)
• زنان به عنوان کشاورزان و دامداران نیز نقش مهمی در مدیریت منابع آب دارند. در بسیاری از مناطق جهان، زنان به عنوان کشاورزانی که در باغ­ها، مزارع و گلخانه­ها کار می­کنند، از آب استفاده می­کنند. زنان می­توانند با استفاده از روش­های نوین کشاورزی که با منابع آبی منطقه سازگاری داشته باشد و یا استفاده از روش­های سنتی در مدیریت منابع آبی به بهبود مدیریت این منابع کمک کنند. طبق آمار، بیشترین میزان مصرف آب در همه کشورها مربوط به بخش کشاورزی است. در ایران یش از ۹۰ درصد آب استحصالی در بخش کشاورزی مصرف می­شود (6). با توجه به اهمیت این بخش، چند نمونه از این دست فعالیت­ها در کشورهای در حال توسعه ذکر می­گردد که شامل موارد زیر است:
• راجستان ایالتی در هند است که به دلیل بارندگی کم و برداشت بیش از حد از آب­های زیرزمینی با کمبود حاد آب مواجه است. زنان در مناطق روستایی مصرف کنندگان و مدیران اصلی آب و مسئول تأمین آب خانگی، دامداری و کشاورزی هستند. “برنامه زنان برای آب” نشان داده است که مشارکت زنان در مدیریت آب برای مدیریت پایدار منابع آب بسیار مهم است. این برنامه با توانمندسازی زنان برای مدیریت مؤثر منابع آب و مشارکت در فرآیندهای تصمیم گیری، معیشت جوامع روستایی راجستان را بهبود بخشیده است. این برنامه همچنین به عنوان الگویی برای سایر مناطقی که با چالش­های آبی مشابه روبرو هستند عمل می­کند و نیاز به سیاست­ها و برنامه­های شامل جنسیت در مدیریت آب را برجسته می­کند(7). همچنین لازم به ذکر است در مناطق روستایی در هند زنان از یک روش سنتی به نام “خادین” بهره می­برند. خادین یکی از صنایع دستی معروف در هند است که به عنوان یک راه حل مؤثر برای جمع آوری آب باران و شارژ آب زیرزمینی در مناطق خشک و کم آب توسط زنان استفاده می­شود(8).
• در پاکستان که با مشکلات شدید مربوط به آب شامل کمبود آب، آلودگی آب و نبود زیرساخت­های کافی برای دسترسی به آب شرب و بهداشتی مواجه است با آموزش­هایی که به زنان داده شده، آب باران جمع­آوری شده و در زمین­های کشاورزی و باغات استفاده می­شود. در این آموزش­ها از فناوری­های سنتی و محلی در مدیریت منابع آبی استفاده شده و در نتیجه شرایط زنان در مناطق روستایی پاکستان را بهبود بخشیده است(9).
• در برخی کشورهای آفریقایی زنان از “مورینگا اولیفرا ” به عنوان یک راه حل در مدیریت آب استفاده می­کنند. از برگ­های مورینگا برای تصفیه آب و از بذرهای آن برای پاکسازی آب استفاده می­شود(10).

• در ایران، در بسیاری از روستاها و شهرهای ایران، زنان از طریق کشاورزی و دامداری به مدیریت و بهره برداری از آب و خاک می­پردازند. همچنین به عنوان کارشناس و مدیر در سازمان­ها و شرکت­های دولتی و خصوصی در حوزه­های مختلفی از جمله مدیریت منابع آبی، فناوری­های کشاورزی و برنامه ریزی شهری فعالیت می­کنند. در دهه­های اخیر، برخی طرح­های آموزشی و آگاهی دهی در رابطه با مدیریت آب و مقابله با بحران آب به منظور توانمند سازی زنان و ترویج نقش آنها در مدیریت منابع آب اجرا شده­اند که طرح ملی آموزشی بانوی آب در سال 98 در استان یزد که توسط شرکت آبفای استان یزد (11) و پویش حامیان آب ویژه مادران و دختران که در سال 1401 توسط شرکت آب و فاضلاب استان اصفهان انجام شد از جمله این طرح­ها هستند(12). با این حال باید گفت که این طرح­ها کافی نبوده و به دلیل محدودیت­های مالی و سازمانی، به تعداد کافی و به صورت پایدار اجرا نشده­اند. همچنین برخی از این طرح­ها با مشکلاتی مانند عدم تعامل مؤثر با جامعه محلی و عدم توجه به نیازهای ویژه زنان مواجه شده­اند و نیاز است توسعه و بهبود یابند.

لزوم مشارکت همه جانبه زنان

با وجود اتلاف زیاد آب در کشور در بخش­های مختلف از جمله کشاورزی، سرمایه گذاری و تلاش­ها برای کاهش مصرف ناچیز است زیرا در این راستا، تهیه برنامه­های ویژه مستلزم تأمین منابع و سرمایه گذاری سنگین است که دولت به تنهایی از عهده آن بر نمی­آید. بنابراین مدیریت آب کشور ناگزیر از توسعه­ی مشارکت اجتماعی در بخش­های مختلف این حوزه و به دنبال آن، توسعه مشارکت زنان در این زمینه است. توجه به مشارکت زنان به منزله نیمی از منابع انسانی، از موضوعات و اهداف اساسی توسعه اقتصادی و اجتماعی در هر کشور به شمار می­رود. از این رو، از شاخص­های درجه توسعه یافتگی یک کشور، میزان مشارکت و نقش زنان در آن کشور است. مشارکت زنان به معنی دخالت همه جانبه آنان اعم از همفکری، مشاوره، همکاری، تصمیم گیری و اجرایی در امور اقتصادی، سیاسی و محیط زیستی است که به آنان امکان می دهد در فرآیند مدیریت جامعه مشارکت فعالی داشته باشند(13).

از طرفی،گاهی زنان متأسفانه از ارزش بالقوه خود آگاه نیستند و در انجمن‌های مربوطه، نهادهای عمومی مدیریت آب و کمیته‌های آب مشارکت نمی‌کنند و این مانعی در به ثمر رسیدن تلاش برای مدیریت منابع آب است(14).

همچنین در مواقع بحرانی کمبود آب، زنان به عنوان افرادی که معمولا در تولید غذا و تأمین نیازهای خانواده نقش مهمی دارند، بیشترین ضرر را متحمل می­شوند. در این شرایط افزایش دسترسی زنان به منابع آبی و توانمند سازی آنها برای مدیریت بهتر منابع آب، می­تواند موجب کاهش آسیب­های اجتماعی و اقتصادی مربوط به کمبود آب شود.

سخن پایانی

برای مقابله با کمبود آب و حفظ منابع آبی، باید به زنان به عنوان مدیران منابع آبی، توجه بیشتری شود. این امر شامل توانمند سازی زنان در زمینه مدیریت منابع آبی، افزایش دسترسی زنان به منابع آبی، حمایت از تحصیلات و اشتغال زنان در زمینه های مرتبط با مدیریت منابع آبی، ارتقای آگاهی جامعه درباره نقش زنان در مدیریت این منابع و افزایش مشارکت زنان در فرآیند تصمیم­گیری مربوط به مدیریت آب  است.

منابع:

1-UNICEF.org:  https://www.unicef.org/wash/water-scarcity

2- محمدجانی و یزدانیان، 1393، تحلیل وضعیت بحران آب در کشور و الزامات مدیریت آن. نشریه روند پژوهش­های اقتصادی، دوره 21، شماره 65-66، ص 117-144

3-Khatibi & Arjjumend,2019. “Water Crisis in Making in Iran” , Grassroots Journal of  Natural Resources, DOI: 10.33002/nr2581.6853.02034

4-UNDP.org

5- TheWaterTrust.org  

6-Rezaei, A., Salmani, M., Razaghi, F. and Keshavarz, M. (2017). An empirical analysis of effective factors on farmer’s adaptation behavior in water scarcity conditions in rural communities. International Soil and Water Conservation Research, 5(4): 265-272.

7-https://jalbhagirathi.org/

8-Prasad, R. (2004). Khadin Cultivation: A traditional runoff farming system in Indian Desert needs sustainable management. Journal of Arid Environments 58(1):87-96. DOI:10.1016/S0140-1963(03)00105-8

9-https://www.sewa.org.pk/water-resources-management/

10-Kwabena Agyei, F., Gyamerah, E. O., & Danquah, M. K. (2012). Exploitation of Moringa oleifera seeds for water purification in rural communities of Ghana. Intennational Journal of  Agricultural Policy and Research, 1(5), 129-136.

11-خبرگزاری تسنیم

12-شرکت آب و فاضلاب استان اصفهان

13- اکبری و کرمجوان، 1401، طراحی الگوی ترویجی بهبود مدیریت آبیاری برای مقابله با بحران کم آبی در استان آذربایجان شرقی، مجله آب و توسعه پایدار، سال نهم، شماره 1، ص 95 تا 104

14-theworldbank,2021.” Promoting Women’s Participation in Water Resource Management in Central Asia”