زنان پیشرو در مدیریت تغییرات اقلیمی

چکیده:

فعالیت­های بشری باعث تغییرات اقلیمی گسترده­ای در جهان شده و پیامد آن تبدیل شدن تغییرات اقلیمی به تهدیدی جهانی بوده به شکلی که تمام جنبه­های زندگی انسان از مسکن تا تولید غذا و… را تحت تاثیر قرار داده است.بزرگ­ترین قربانیان این تهدیدات جهانی را زنان تشکیل می­دهند اما با وجود آسیب پذیری نسبت به تغییرات اقلیمی، می­توان زنان را به عنوان عوامل فعال و مؤثر و مروج سازگاری و کاهش پیامدهای آن نیز دانست. برای مدت طولانی زنان از لحاظ تاریخی دانش و مهارت مرتبط با برداشت و ذخیره آب، حفظ و جیره بندی مواد غذایی و مدیریت منابع طبیعی را توسعه داده­اند. نمونه­های بی­شماری از زنان در سراسر جهان به عنوان رهبر،فعال و یا عضوی از خانواده  در حال مقابله با تغییرات اقلیمی هستند. در این مقاله به تاثیر زنان در کنترل تغییرات اقلیمی پرداخته شده است.

تغییر اقلیم چیست؟

شاید اجداد ما هرگز تصور نمی­کردند که روزی فعالیت­های بشر باعث چنان تغییراتی در وضعیت محیط زیست و اقلیم این کره خاکی شود که نه تنها باعث از بین رفتن گونه­های گیاهی و جانوری گردد بلکه زندگی و معیشت خود را نیز تهدید کند. بزرگترین بحرانی که بشر در طول تاریخ با آن مواجه شده، تغییرات اقلیمی است(1). بر اساس تعریف سازمان ملل، تغییر اقلیم به تغییرات طولانی مدت دما و الگوهای آب و هوایی اشاره دارد. از دهه 1800، فعالیت­های انسانی محرک اصلی تغییرات اقلیمی بوده، که عمدتاً به دلیل سوزاندن سوخت­های فسیلی بوده است. سوزاندن این سوخت­ها باعث انتشار گازهای گلخانه­ای می­شود که مانند پتویی که به دور زمین پیچیده شده است، گرمای خورشید را به دام می­اندازد و دما را افزایش می­دهد(2).

اکنون غلظت گازهای گلخانه­ای به بالاترین سطح خود در 2 میلیون سال گذشته رسیده است و انتشار آن همچنان در حال افزایش است. بر اساس اعلام سازمان جهانی هواشناسی دهه گذشته (2011-2020) گرم­ترین دهه ثبت شده بود(3). از آنجایی که زمین سیستمی است که در آن همه چیز به هم متصل است، افزایش دما در یک منطقه می­تواند بر تغییرات در سایر مناطق تأثیر بگذارد و باعث بر هم خوردن توازن و ایجاد نوسانات شدید اقلیمی می­شود که بر اثر آن مخاطراتی مانند: خشکسالی­های شدید، پدیده ریزگردها(4)، کمبود آب،آتش سوزی­های شدید و یا باران­های سیل آسا در مناطقی دیگر و وقوع سیل، ذوب شدن یخ­های قطبی و افزایش سطح آب دریاها، طوفان­های فاجعه بار و کاهش تنوع زیستی رخ می­دهد(2).

اقدامات بین‌­المللی

برای حل و فصل این بحران، اقدامات فوری و جمعی ضروری است. توافق نامه­ها و پیمان نامه­های متعددی  در جامعه جهانی میان کشورها و یا زیر نظر سازمان ملل منعقد شده و کشورها متعهد شدند تا با کاهش مصرف سوخت­های فسیلی و درنتیجه کاهش انتشار گازهای گلخانه­ای و از طرفی کمک به یکدیگر و کشورهای در حال توسعه برای حل و فصل پدیده تغییر اقلیم اقدام کنند. از جمله این پیمان­نامه­ها: اهداف توسعه پایدار، معاهده ساختاری سازمان ملل پیرامون تغییرات اقلیمی  (UNFCCC)، پروتکل کیوتو و موافقت­نامه پاریس است.

اهمیت مشارکت زنان در مدیریت تغییرات اقلیمی

در توافق­نامه پاریس به طور خاص به الزام جهانی برای قدرت دادن به زنان در تصمیم­گیری در مورد اقلیم اشاره شده است. مطالعات متعددی روی پیامدهای تغییرات اقلیمی در جوامع انجام شده و همگی بر آسیب پذیری زنان اشاره دارند. تغییرات اقلیمی  چه در کشورهای توسعه یافته و چه در کشورهای در حال توسعه،تأثیر بیشتری بر آن دسته از جمعیتی که آسیب پذیرتر هستند، می­گذارد و نابرابری­های موجود را تشدید می­کند. مطالعات نشان داده است که 80 درصد از افرادی که به دلیل تغییرات اقلیمی آواره شده اند، زنان هستند(5و6). زنان معمولاً به دلیل نقش‌ها، مسئولیت‌ها و هنجارهای فرهنگی موجود، با خطرات بیشتر ناشی از پیامدهای تغییرات اقلیمی مواجه هستند(7) برای مثال نگهداری از فرزندان و محدودیت در آموزش­هایی مثل شنا یا بالا رفتن از درخت از جمله مواردی هستند که شانس زنده ماندن زنان هنگام وقوع سیل را کاهش می­دهند. در سرتاسر جهان، زنان در مقایسه با مردان دسترسی کمتری به منابع از جمله زمین، منابع مالی، نهاده­های کشاورزی، ساختارهای تصمیم­گیری، فناوری از جمله سیستم­های هشدار، آموزش و خدمات ترویجی دارند(8).

زنان در خط مقدم

زنان بومی نه تنها در طول نسل‌های پیاپی پیامدهای تغییرات اقلیمی را تجربه کرده‌اند که پیشرو در حفاظت از محیط زیست بوده‌اند. دانش و تخصص آنها کمک زیادی به ایجاد انعطاف پذیری در برابر پیامدهای اقلیمی و کاهش انتشار گازهای گلخانه­ای می­کند.  بر اساس گزارشی از سازمان ملل، مهارت‌ها و دانش سنتی که زنان در رابطه با مدیریت منابع طبیعی و در زمینه‌هایی مانند نوآوری، تخریب منابع و اتلاف انرژی دارند، ابزارهای مؤثری در مدیریت تغییرات اقلیمی هستند(9).در اینجا نمونه­هایی از این زنان توانمند در سراسر جهان را در چند گروه ذکر می­کنیم.

اقدامات و نقش زنان در کنترل تغییرات اقلیمی :

1. قدرت رهبری زنان در مواقع بحران

از آنجایی که زنان به ویژه در سطح محلی دارای دانش و تجربه منحصربه‌فردی هستند، مشارکت آنها در فرآیندهای تصمیم‌گیری برای اقدام مؤثر اقلیمی حیاتی است. در سطح محلی، مشارکت زنان در مدیریت منابع طبیعی با مدیریت بهتر و حفاظت همراه است(10). نمونه­ای از این فعالیت­ها گروهی از زنان در هند هستند که ابتدا با یک شعار علیه تخریب جنگل جنبشی را به راه انداخته­اند که به مدت 32 سال در مدیریت و حفاظت از محیط زیست موفق عمل نموده است. بسیاری از زنان روستایی برای نیازهای اساسی خود همچون آب، علوفه و هیزم به جنگل وابسته هستند که در اثر تغییرات اقلیمی و فجایع محیط زیستی در معرض تهدید قرار گرفته است. زنان با در نظر گرفتن این واقعیت که حفاظت از منابع طبیعی یک دغدغه اجتماعی است، مردان را به عنوان همراه و شریک در جنبش خود وارد کردند. ابتکار این زنان باعث کاهش تخریب سیل و لغزش زمین، جنگل زایی وسیع و کار پر زحمت کمتر برای زنان شد.این جنبش همچنین سیاست­های دولت و فرضیات سنتی در مورد نقش­های جنسیتی را به چالش کشیده است چراکه زنان به طور موثری توانایی خود در رهبری و بهبود پایداری محیط زیست را نشان داده­اند (11).

در آفریقا، منطقه ای که جدی­ترین پیامدهای ناشی از تغییرات اقلیمی را تجربه می­کند، زنان نقش مهمی در مقابله با تغییرات اقلیمی دارند.. زنان در افریقا با دانش و تخصص موروثی خود استخرهایی را به منظور ذخیره آب در فضای باز می­سازند و بدین ترتیب اثرات بلایای محیط زیستی را کاهش می­دهند. این دانش و تجربه­ای که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است، می­تواند به طور موثری در افزایش ظرفیت سازگاری محلی و حفظ معیشت یک جامعه کمک کند(12). در سودان که جوامع با خشکسالی و قحطی مواجه هستند، گروهی از زنان در مناطق روستایی، به منظور بهبود امنیت غذایی، اولین اتحادیه زنان کشاورز را تشکیل دادند (13). با شدیدتر و شایع تر شدن طوفان­ها، زنان بومی در نیکاراگوئه تصمیم به ایجاد بانک بذر و حفاظت از تنوع زیستی و درنتیجه معیشت پایدار که به کشاورزی صنعتی وابسته نیست، گرفتند(14). پس از آنکه طوفان ماریا پورتوریکو را درنوردید، دو زن معمار با تغییر کاربری کانتینرهای حمل و نقل  بیش از 300000 خانه­ای که در سراسر جزیره به شدت آسیب دیده بودند را بازسازی کردند(15). و زنان محلی در جزایر اطراف اقیانوس آرام شبکه‌های رسانه‌ای و گروه‌های نظارتی ایجاد کرده‌اند تا تأثیرات تغییرات اقلیمی در فیجی را به جهان پخش کنند (16).

2-زنان سازمان دهندگان قدرتمندی هستند

می­توان گفت جنبش محیط زیستی که امروز می­شناسیم توسط زنان آغاز شده است. کتاب اصلی راشل کارسون، بهار خاموش، الهام بخش نسلی از اقدامات مردمی برای زمین بود، که در نهایت منجر به تأسیس روز زمین و ایجاد آژانس حفاظت از محیط زیست ایالات متحده شد (17). همچنین باید توجه داشت که بدون زنان، توافقنامه اقلیمی پاریس آن چیزی که امروز است نخواهد بود.

گروهی از زنان در اسکاتلند و در زمانی که بسیاری از شرکت کنندگان در کنوانسیون تغییر اقلیم با هم اختلاف داشتند به اصل دستورالعمل «انتشار خالص صفر» رسیدند.تعداد زیادی از زنان دیگر نیز به آنها پیوستند و گروهی متشکل از بیش از 30 وکیل، دیپلمات، سرمایه‌دار و فعال زن با مأموریت محدود کردن افزایش دمای جهانی به 1.5 درجه سانتیگراد این گروه را تشکیل دادند. داشتن این اهداف دقیق و روشن بود که به رهبران جهانی این امکان را داد که در نهایت فوریت موضوع را درک کنند و با یک هدف روشن، شروع به همکاری برای ایجاد سیاست عملی کنند (18). یک مطالعه در سال 2019 که بر روی نمونه بزرگی از ملل مختلف انجام شد نشان داد که افزایش نمایندگی زنان در پارلمان‌های ملی منجر به اتخاذ سیاست‌های سخت‌گیرانه‌تر در مورد تغییرات اقلیمی و در نتیجه کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌شود(10).

 سیلویا ارل به عنوان یک زیست شناس دریایی، اقیانوس شناس و کاشف، اولین زن دانشمند ارشد در اداره ملی اقیانوسی و جوی ایالات متحده بود و همچنان الهام بخش اقدامات برای پایان دادن به صید بی رویه و آلودگی در اقیانوس هاست(19). هر یک از این زنان سازمان دهندگان تأثیرگذار در حفاظت از زمین هستند و صدها نفر دیگر به صفوف آنها پیوسته اند. تقریبا 60 درصد از بیش از 200 برنده جایزه محیط زیست گلدمن را زنان تشکیل می­دهند. برخی این جایزه را “جایزه نوبل” محیط زیست می­نامند(20).

وانگاری ماتای برای جلوگیری از بیابان زایی در کنیا و توانمندسازی زنان در جامعه خود، 6000 نهالستان درخت ایجاد کرد. کار او منجر به ابتکار دیوار سبز بزرگ شد که هدف آن ایجاد یک کمربند درختی 8000 کیلومتری در سراسر ساحل است تا میلیون­ها زندگی را متحول کند و در عین حال باعث افزایش جذب کربن گردد(21).

3- زنان دانش را به عمل تبدیل می­کنند

 زنان بومی در کشورهای در حال توسعه دارای دانش و مهارت­های گسترده­ای هستند و به عنوان مراقبین بهداشت، فرهنگ سازان، و حافظین آب و زمین به حساب می­آیند. زنان بومی به دلیل ارتباط نزدیک خود با سرزمین، دانش بوم شناختی سنتی منحصر به فرد و ارزشمندی داشته، رویکردی معنوی و فلسفی برای حفاظت زمین و بهبود اقلیم آن دارند. این می­تواند کمک زیادی به افزایش تاب­آوری، کاهش انتشار گازهای گلخانه ای، و حفظ محیط زیست در سطح جهانی کند. دانش سنتی آنها راه حل­های طبیعی برای انرژی، مدیریت زباله و کشاورزی ارائه می­دهد.

در کشوراندونزی دانش زنان به عنوان سرمایه اجتماعی در مدیریت و حفاظت از محیط زیست مورد مطالعه قرار گرفته. از آنجا که تجربه زنان در تعامل با دو بعد اجتماعی و فیزیکی محیط زیست متفاوت است بهتر می­توانند مخاطبان خود را در رابطه با مسائل محیطی متقاعد کنند؛ به عنوان مثال در مدیریت مصرف در داخل خانه با کاهش مصرف بی رویه، استفاده مجدد و بازیافت می­توان پسماندهای خانگی را کاهش داد و این کلید دستیابی به توسعه پایدار است(23)

زنان در کشورهای توسعه‌یافته نسبت به زنان در کشورهای در حال توسعه، بیشتر به بازیافت، خرید مواد غذایی ارگانیک و محصولات دارای برچسب محیط زیستی و حمایت از اقدامات بهره‌وری انرژی تمایل دارند. تحقیقات در اروپا نشان می­دهد که زنان نسبت به مردان نسبت به تغییرات اقلیمی بیشتر ابراز نگرانی می­کنند و تمایل بیشتری به فداکاری برای کاهش انتشار کربن دارند(24).همچنین مطالعه ای در ایران نشان داد زنان از لحاظ محیط زیستی از مردان آگاه­ترند و بیشتر در فعالیت­های حفاظت از محیط زیست مانند خرید آگاهانه کالاهای سازگار با محیط زیست مشارکت دارند. (25) زنان در آمریکای شمالی 70 درصد از مشاغل جدید را راه اندازی می­کنند(26).و اکنون بیش از نیمی از ثروت را در اختیار دارند. همچنین تخمین زده می­شود که زنان 70 تا 80 درصد کل خریدهای مصرف کننده را انجام می­دهند(27). می­توان از این پتانسیل برای انتقال سریع­تر  اقتصاد به انرژی پاک و پایدار استفاده کرد. علاوه بر مثال­های ذکر شده زنان بی­شمار دیگری در سر تا سر جهان برای مقابله و سازگاری جوامع با تغییرات اقلیمی در تلاشند. زنانی همچون Christiana Figueres ، Rhiana Gunn-Wright، Hilda Heine و بسیاری دیگر.

زنان اثرگذار در ایران

در ایران خانم مه لقا ملاح فقید که به عنوان مادر محیط زیست ایران شناخته می­شود، جمعیت زنان مبارزه با آلودگی محیط زیست را بنیان گذاری کرد و نقش مهمی در اجتماعی کردن مباحث محیط زیستی در ایران از یک موضوع لوکس، به امری روزمره داشت. ایشان دو دهه اخیر عمرش را صرف آموزش زنان خانه دار و معلمان مدارس برای آشنایی با محیط زیست و ضرورت حفاظت از آن کرد. فعالیت­های او آغازی برای تغییر سبک زندگی، آموزش به زنان خانه دار برای کم کردن مصرف انرژی و تولید زباله­های مخرب مانند پلاستیک بود. همچنین در عرصه سیاست می­توان از خانم معصومه ابتکار نام برد که دوره ای را به عنوان ریاست سازمان حفاظت محیط زیست مشغول بوده­اند.

نتیجه گیری:

 از جزایر در حال غرق شدن در اروپا و شرق آسیا گرفته تا مناطق در حال بیابانی شدن در خاورمیانه و ایران، زنان عمدتاً به دلیل نابرابری­های جنسیتی، بار بزرگی از بحران گرمایش جهانی را به دوش می­کشند اما با توجه به موقعیتی که در خط مقدم نبرد تغییرات اقلیمی دارند، به طور منحصر به فردی می­توانند عامل تغییر باشند و به یافتن راه‌هایی برای کاهش عوامل گرمایش جهانی و سازگاری با تأثیرات آن بر روی زمین کمک کنند. در سرتا سر جهان زنان در حال همبستگی هستند و از صدای خود برای به دست گرفتن رهبری و فراخوان برای اقدام در مورد تغییرات اقلیمی استفاده می‌کنند.اما همچنان می­توان با راهکارهایی با محوریت زنان به تغییرات اقلیمی پاسخ های کارآمدتری داد که به نفع کل جامع-نه فقط زنان خواهد بود.

در ایران با وجود تلاش­های مثبتی که در این زمینه صورت گرفته، این اقدامات بسیار کمرنگ­تر از تلاش­های جهانی به نظر می­رسد که این امر نشاندهنده لزوم آموزش و توانمندسازی زنان و دسترسی آنها به منابع به شکلی برابر است. با توانمندسازی زنان می­توان به مدیریت صحیح آب و منابع طبیعی، بهبود امنیت غذایی و نهایتا کنترل موج مهاجرت دست یافت.

منابع:

1-NASA,2022

2-United Nations,2022

3-World Meteorological Organiatin,2020

4- مقبلی دامنه و ثنائی نژاد، 1398،”بررسی اجمالی تغییر اقلیم با تکیه بر کنفرانس های مربوط به کنوانسیون تغییر اقلیم سازمان ملل و نقش ایران در آن”،دگرگونی ها و مخاطرات آب و هوایی، سال اول، شماره دوم.

5-United Nations,2021

6-UNHCR ,Gender,Displacement and Climate Change, fact sheet , July 2020

7-UN WomenWatch,Women,Gender Equality and Climate Change, fact sheet ,2009

8- https://www.un.org/en/chronicle/article/womenin-shadow-climate-change

9-UNFCCC,2019, “5 Reasons Why Climate Action Needs Women”

10-Mavisakalyan & Tarverdi(2019).”Gender and Climate Change: Do female parliments make difference?”,European Journal of Political Economy,Volume56, Pages 151-164

11-International Strategy for Disaster Reduction(ISDR),2008,”Gender Perspectives: Integrating Disaster Risk Reduction into Climate Change Adaptation: Good Practices and Lessons Learned”

12-Osman-Elasha B.,”Women In The Shadow of Climate Change,United Nations

13- Sudan: Women Farmers Unite.” MADRE  Demanding Rights, Resources and Results for Women Worldwide. N.d.

 http://www.madre.org/page/sudan-women-farmers-unite-41.html

14- Nicaragua: Harvesting Hope.” MADRE  Demanding Rights, Resources and Results for Women Worldwide. N.d.

 http://www.madre.org/page/nicaraguaharvesting-hope-34.html

15-Mayra Cuevas, C. 2021,” Meet the Puerto Rican sisterhood reinventing the island’s future after Maria”

16- Meet Ulamila: Climate Activist in the Pacific.,2009, Greenpeace

http://www.greenpeace.org.au/blog/meet-ulamila-climate-activist-in-the-pacific/

17-Paull, John ,2013, “The Rachel Carson Letters and the Making of Silent Spring”, Sage Open, 3(July): 1–12. doi:10.1177/2158244013494861

18-Darby, M. 2020,” Net zero: the story of the target that will shape our future”, Climate Home News. https://www.climatechangenews.com/2019/09/16/net-zero-story-target-will-shape-future

19-Rafferty, J. P. 2020, Sylvia Earle. Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/biography/Sylvia-Earle

20-https://www.goldmanprize.org

21-https://www.nobelprize.org/prizes/peace/2004/maathai/biographical/

22-IUCN Director General’s Statement on International Day of the World’s Indigenous Peoples 2019

23-اصحابی و همکاران،1400،”زنان و پویایی مدیریت محیط زیست شهری(مطالعه موردی: کلان شهر تهران)، فصلنامه توسعه پایدار محیط جغرافیایی، سال سوم شماره پنجم، ص 178-192

24-Maron, D. C. F. 2010,”  Women  More Likely Than Men to Believe the Science on Global Warming”, Scientific  American.

25-احمدی ا. و همکاران،1396،”بررسی رابطه جنسیت با شهروندی زیست محیطی(مطالعه موردی مناطق 3،11 و19 تهران)، پژوهش نامه زنان، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال هشتم شماره سوم

26-https://www.wecaninternational.org/why-women

27-Brennan,  Bridget, 2019,” Why She Buys: The New Strategy for Reaching the World’s Most Powerful Consumers”, New York: Crown Business