ضرورت حفظ تنوع زیستی با نگاهی بر تضاد انسان و گوشتخواران بزرگ
مهندس ملیحه فلاح پور ،کارشناس ارشد محیط زیست
مقدمه:اهمیت حفظ تنوع زیستی و جلوگیری از انقراض گونهها
“اگر همه حیوانات وحشی از میان بروند، انسان از تنهایی عظیم روحی خواهد مرد چون هر چه برای حیوانات وحشی اتفاق افتد برای انسان نیز اتفاق خواهد افتاد. همه چیز به هم ارتباط دارد. هر چه برای زمین پیش آید برای اولاد زمین نیز پیش خواهد آمد.” این جملات را سیتیل، یکی از رؤسای سرخپوستان در نامهاش به رئیس جمهور امریکا در سال 1855 میلادی نوشته است(1).
امروز شاید مفهوم این جملات را بهتر بتوان درک کرد. بر اساس مطالعات منتشر شده در “مجله علوم پیشرفته”، ناپدید شدن گونهها از سال 1900 به بعد 100 برابر افزایش یافته است. دانشمندان در این مطالعه اظهار نگرانی کردهاند که میزان واقعی انقراض انبوه فعلی که بر حیات وحش تأثیر میگذارد، دست کم گرفته شده و این انقراض فاجعه بار است(2).
تردیدی وجود ندارد که فعالیتهای غیرمسئولانه بشر به معنای واقعی کلمه، حیات در کره زمین را مختل کرده است و ما دلیل انقراض گسترده ششم تنوع زیستی در این کره خاکی شدهایم. پنج انقراض انبوه قبلی به علت حوادث و بلایای طبیعی رخ داد که پنجمین انقراض مربوط به برخورد شهاب سنگ با زمین و انقراض نسل دایناسورها بود(3). در حال حاضر، از دست دادن تنوع زیستی سریعتر از هر زمان دیگری در جهان در حال وقوع است(4). بسیاری از گونههای جانوری و گیاهی، هم از لحاظ تعداد جمعیت گونه و هم از نظر گسترش جغرافیایی، در حال نابودی هستند(5).
اخیرا محققانی از دانشگاه استنفورد مکزیک گزارشی را با عنوان”شکست گسترده” در خصوص انقراض جانوران منتشر کردند که به ناپدید شدن 50 درصد از گونههای حیوانی در 40 سال گذشته اشاره دارد. دانشمندان در مطالعهی خود اعلام کردند که در واقع جهان با یک نابودی بیولوژیکی مواجه است. این دانشمندان اعلام کردند کاهش چشمگیر گونههای مهرهدار در سیاره زمین، عواقب فاجعه باری برای اکوسیستمهای طبیعی در پی خواهد داشت. همچنین هشدار میدهند که انسان به اندازهی کافی به این انقراض عظیم حیوانات در عصر حاضر توجه نمیکند، انقراضی که به شدت میتواند بر سیستمهای اقتصادی و اجتماعی انسانها تأثیر بگذارد(6).
در طی میلیونها سال با ایجاد ارتباط بین تمامی عناصر زنده و غیر زنده در طبیعت، نظامی متوازن شکل گرفته که در پناه آن حیات بشری نیز امکان پذیر شده است. شبکه حیات به نحوی سازمان یافته است که زندگی هر موجود زنده به حیات سایرین پیوند خورده، دخالت نابخردانه در این شبکه سبب بر هم زدن موازنه زیستی و در مخاطره قرار گرفتن بقای نسل همه موجودات از جمله بشر خواهد شد. مثلا در مناطقی که تعداد حیوانات گوشتخوار کاهش یافته است، ناهنجاریهایی مانند تراکم جمعیت جوندگان مشاهده میشود. بنابراین هر موجود زنده نقشی ظریف و پیچیده در تعادل چرخه حیات ایفا میکند. انقراض یا کاهش جمعیت یک گونه سبب اثرات غیرعادی در گونه دیگر و انتقال آن به سایر جانداران میشود. تا آنجا که صیانت از نسل موجودات زیانکار نظیر: گرگ، روباه و گراز که به ظاهر برای کشاورزان و دامداران مضر به نظر میرسند، ضرورت پیدا میکند(7). از طرفی انقراض گونهها موجب بر هم خوردن تعادل اکوسیستم شده دستیابی به خدمات اکوسیستم را سخت و یا مختل میکند. برای مثال ممکن است گونههای گیاهی و جانوری درمان بسیاری از بیماریها در آینده را در خود داشته باشند که با انقراض آنها امکان دستیابی به درمان بیماریها هم سختتر میشود. بنابراین حفاظت از تنوع زیستی به معنی حفظ این خدمات عمومی و حفظ اکوسیستمهایی است که زندگی بشر را ممکن میسازند. انتقال گردهها، بهبود بهره وری زمین، پاک سازی هوا و ذخیره دی اکسید کربن از جمله سایر این خدمات است(6).
حفظ تنوع زیستی با حفظ فرهنگ و هویت نیز در ارتباط بوده به تحقق عدالت اجتماعی نیز کمک میکند. چراکه تنوع زیستی حاکم بر یک منطقه جغرافیائی نمایندهای از فرهنگ و تاریخ آن جامعه است. از این رو حفظ تنوع زیستی به معنای حفظ فرهنگهای مختلف و تنوع جوامع است. همچنین از آنجا که افراد مختلف در موقعیتهای جغرافیایی متفاوت و در زمانهای متفاوتی زندگی میکنند و ممکن است به علت مکان جغرافیایی خاص و دوره زمانی متفاوت توانایی بهره برداری از منابع طبیعی را نداشته باشند، حمایت از تنوع زیستی به این معناست که هیچ فردی به دلیل محدودیت مکانی و زمانی، برای رشد و توسعه از فرصتها محروم نمیشود.
وضعیت انقراض حیات وحش ایران
لیست سرخِ گونههای در معرض خطر که توسط اتحادیه بینالمللی حفاظت از طبیعت (IUCN) منتشر میشود، به عنوان جامعترین رهیافت جهانی برای ارزیابی وضعیت حفاظتی گونههای گیاهی و جانوری شناخته میشود. لیست قرمز بر روی ضوابط دقیقی برای ارزیابی خطر انقراض هزاران گونه و زیرگونه استوار است. هدف از این لیست جلب توجه مردم، تصمیمگیران و همچنین اجتماعات بینالمللی به موضوع حفاظت از منابع طبیعی است تا از این طریق از روند فزاینده انقراض گونههای گیاهی و جانوری جلوگیری شود.
از میان حدود1700 گونه جانوری شناسایی شده در کشور، 132 گونه در فهرست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN red list,2019) قرار دارد(8) و بر اساس آمار سازمان حفاظت محیط زیست متأسفانه طی نیم قرن اخیر 70 درصد گونههای برجسته حیات وحش را از دست دادهایم.
از میان گوشتخواران بزرگ، در ایران، یوزپلنگ ایرانی در لیست گونههای جانوری به شدت در معرض خطر انقراض (CR)، پلنگ ایرانی و خرس قهوهای گوشتخوار در لیست گونههای جانوری در معرض خطر انقراض (EN)و خرس سیاه در لیست گونههای حساس و آسیب پذیر (VU) قرار دارد(8).
دلایل انقراض در حیات وحش ایران و جهان، افزايش جمعيت، توسعه ناپايدار و آلودگي‌هاي محيط زيستي، شكارغيرقانوني و بي‌رويه، قاچاق گونهها، کشتار به علت تعارض با جوامع محلی، تصادفات جادهای، تغيير و تخريب و آلودگی زيستگاه بومي، تغییرات اقلیمی، معرفي گونه‌هاي غيربومي و گسترش بيماري میباشد(3). در ایران، شکار بی رویه منجربه انقراض کامل دو گونه یعنی ببر مازندران و شير ايراني شده است.
در حالیکه “یوز آسیایی” یا “یوز ایرانی” به عنوان گونهای در خطر انقراض شناخته شده، روز 6 فروردین ماه 1402 خبر تلف شدن یک قلاده از این گونه بر اثر تصادف که باردار هم بوده منتشر شد(11) و یا در تاریخ 18 مرداد 1402 لاشه یک قلاده خرس قهوهای بالغ که با شلیک گلوله تلف شده بود در ارتفاعات ورسک سواد کوه پیدا شد(12). از این دست اخبار هر از چندگاهی در تیترهای خبری کشور مشاهده میشود که جای تأسف و نگرانی دارد.
یکی از عوامل مهم از بین رفتن تنوع زیستی، شکار حیات وحش و مخصوصا گونههای بزرگ جثهای میباشد که نقش کلیدی در اکوسیستم داشته و با از بین رفتن آنها حیات اکوسیستم و سایر گونهها به خطر میافتد. در این میان نقش گونههای گوشتخوار بزرگ جثه مانند پلنگ، گرگ و خرس که در طرحهای حفاظتی بعضا به عنوان گونههای پرچم، چتر و … مطرح میگردند، پررنگتر است(10).
اگرچه بسیاری از گونههای در معرض خطر، تحت حمایت سازمان محیط زیست هستند اما متأسفانه ابزار و امکانات کافی برای حفاظت از آنها وجود ندارد چه در مورد نمونههای برجستهای نظیر یوزپلنگ یا گور ایرانی و چه در مورد گونههایی با اهمیت کمتر نظیر خزندگان و دوزیستان(9). فارغ از ابزار و امکانات، بدون درنظر گرفتن مردم، نمیتوانیم آینده حیات وحش را تضمین کنیم.
تحمل و نگرش مردم محلی نسبت به حیات وحش، بخش مهمی از جنبه اجتماعی حفاظت از حیات وحش را تشکیل میدهد(13).
تضّاد انسان و حیات وحش، فاکتورهای اجتماعی
انسان مدت مدیدی است که حیات وحش را مورد تهدید قرار داده است. انسانهای نخستین احتمالا با شکار موجب انقراض میشدهاند. بشر پس از آگاهی از آتش شروع به تغییر زیستگاهها در مناطق بسیار وسیع نمود. همراه با توسعه کشاورزی و ظهور شهر نشینی، جنگل زدایی سرعت گرفت و تغییر زیستگاهها اهمیت پیدا کرد(14).
حمله گوشت خواران بزرگ به انسان و دام اهلی، جدیترین نمود تعارض انسان و حیات وحش است(15). همچون بسیاری از کشورهای در حال توسعه در ایران نیز، مردم محلی، گوشتخواران وحشی را دشمن دامهای خود میدانند و در برخورد با گوشتخواران بزرگ جثه مانند: خرس، پلنگ، یوزپلنگ و گرگ اقدام به کشتن آنها میکنند(10).
خرس قهوهای، بزرگترین گوشتخوار ایران است و در رأس زنجیره غذایی زیستگاه خود قرار داشته و یک گونه چتر محسوب میشود که حفاظت از آن منجر به حفاظت از اکوسیستم منطقه میشود(16). در پی خشکسالیها و از بین رفتن پوشش گیاهی و بی ثمر شدن درختان در ارتفاعات، خرسهای قهوه ای که پیش از فرا رسیدن سرما و رخوت زمستانی باید تغذیه کاملی داشته باشند، برای یافتن خوراک راهی پاییندست (که زیستگاه طبیعی آنهاست) میشوند اما توسط بومیان به منظور جلوگیری از خسارت به محصولاتشان، با استفاده از طعمه مسموم و یا با شلیک گلوله کشته میشوند.
این درحالی است که پستانداران بزرگ جثه ارزشهای بوم شناختی و منافع اقتصادی بالایی برای جامعه دارند و آگاه کردن مردم نسبت به این ارزشها نقش مهمی در حفاظت از این گونهها دارد(17). در مناطقی که جوامع محلی برای امرار معاش به صورت مستقیم با طبیعت سروکار دارند و منافع انسان و حیات وحش در تضاد با یکدیگر قرار میگیرد، آموزش جوامع محلی باید در الویت طرحهای مدیریتی مناطق تحت حفاظت قرار گیرد. آموزش جوامع محلی از تخریب محیط زیست پیشگیری کرده و باعث ارتقاء سطح معیشتی مردم محلی که در داخل و یا اطراف مناطق تحت حفاظت سکونت دارند، میشود. از طرف دیگر اقدامات حفاظتی هزینه کمتری داشته و باعث پایین آمدن درگیریهای متخلفان شکار و طبیعت با محیطبانان و نیروی حفاظتی سازمان منابع طبیعی میگردد(18).
همچنین به نظر میرسد، در اکثر مناطق ایران، حیوانات وحشی تمایلی به شکار دام اهلی نداشته و خساراتی که به دامهای اهلی وارد میشود، اکثرا در مناطقی است که زیستگاههای طبیعی به علت بهره برداری بیش از حد توان اکولوژیک توسط انسان تخریب شده و جمعیت سم داران وحشی مانند قوچ و میش و کل و بز بر اثر شکار مفرط کاهش یافته است. بنابراین جمعیت کم و گاهی انقراض محلی طعمههای وحشی، گوشتخواران را مجبور میکند برای تأمین نیازهای خود به سمت روستاها و دامهای اهلی بیایند که هزینههای سنگینی هم برای آنها و هم برای انسان خواهد داشت (10). افزایش دفعات حمله گوشتخواران، کاهش بردباری جوامع محلی را به دنبال داشته منجر به افزایش کشتار گوشتخواران بزرگ مانند خرس و گرگ میشود.
به منظور دستیابی به مدیریتی کارآمد برای کاهش تضاد بین انسان و این گروه از مهره داران لازم است تعادلی بین نیازها و منافع انسان و حیات وحش برقرار گردد.
آموزش به جوامع محلی پیرامون رفتار و نقش گوشتخواران در طبیعت، مدیریت دام اهلی به منظور کاهش ریسک حملات، روشهای مورد استفاده به منظور حفاظت کودکان و افراد آسیب پذیر و همچنین آموزش لازم هنگام رویارویی با این دسته از مهره داران به عنوان یک ابزار کارآمد برای مدیریت تضاد بین گوشتخواران و انسان در جهان مورد استفاده قرار میگیرد. به طوری که مطالعات مختلف نشان داده است که افرادی که از سطح دانش کافی پیرامون گوشتخواران برخوردارند، نگرش مثبت و ترس بسیار کمتری نسبت به این گونه دارند. همچنین اعتماد این افراد نسبت به این گونهها بسیار بیشتر از سایر مردم است(19).
نتیجه گیری:
با توجه به تضاد بین انسان و گوشتخواران بزرگ میتوان از راهکارهای زیر برای جلوگیری از کشتار حیات وحش استفاده کرد:
1-آموزش و اطلاع رسانی: افزایش آگاهی جامعه درباره اهمیت حیات وحش و تأثیر مستقیم آن بر محیط زیست، به عنوان ابزاری بسیار مؤثر برای جلوگیری از کشتار حیات وحش عمل میکند. برگزاری کارگاهها، نشر مقالات و کتب، استفاده از رسانههای اجتماعی و رسانههای جمعی برای آگاه سازی عمومی، بهبود آموزش در مدارس و دانشگاهها به منظور آشنایی مردم با زیست شناسی، رفتار حیوانات و راهکارهای اجتناب از درگیریهای ممکن، از روشهایی هستند که میتوان با استفاده از آنها گامی مؤثر در جلوگیری از کشتار حیات وحش برداشت.
2–تأمین و حفظ محیط زیست طبیعی: حفاظت و مدیریت مناسب مناطق حفاظتشده مانند پارکها و حفاظت از زیستگاههای طبیعی گوشتخواران بزرگ، میتواند به جلوگیری از کشتار آنها کمک کند. این شامل حفظ اکوسیستمهای طبیعی، محافظت از مناطق مهم پرورش و تکثیر و تدوین قوانین محیط زیستی است.
3–پایش و کنترل صید و شکار غیر قانونی و اجرای قوانین سختگیرانه: قوانین قوی و کارآمد برای صید و شکار گوشتخواران بزرگ تعیین و اجرای مناسب آنها به منظور جلوگیری از شکار غیر قانونی بسیار حائز اهمیت است. در کنار آن، افزایش نظارت و پایش بر فعالیتهای صید و شکار غیر قانونی نیز لازم است.
4–ترویج توریسم پایدار: ترویج گردشگری پایدار و اکوتوریسم در مناطقی که گوشتخواران بزرگ در آنها زندگی میکنند میتواند توجه افراد را به بهترین روشهای حفاظت از آنها جلب کند که شامل توسعه برنامههای گردشگری مسئولانه، تثبیت ارتباط بین محیط زیست و توریسم، و تشویق به قرار دادن ارزشهای محیط زیست در الویتهای سیاحت است.
5-توسعه تحقیقات و مطالعات علمی: تحقیقات و مطالعات علمی برای درک بهتر از زندگی، عادات و رفتار گوشتخواران بزرگ و تأثیرات تغییرات زیست محیطی بر آنها بسیار حیاتی است. این اطلاعات میتواند به تصمیم گیری و سیاست گزاریهای مرتبط و طراحی برنامههای حفاظتی کمک کند.
بنابراین حفظ تنوع زیستی به عنوان یک وظیفه همه گیر در نظر گرفته میشود که نه تنها از انقراض گونهها و اکوسیستمها جلوگیری میکند بلکه به استقرار زندگی در سیاره زمین کمک میکند.
در پایان لازم به ذکر است در تاریخ 20 دسامبر سال 2013 میلادی مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نشست شمارهی 68 خود، روز 3 مارس هر سال را به عنوان روز جهانی حیات وحش برای تمامی جهان تصویب کرد تا از این طریق حیات در حال انقراض بسیاری از حیوانات را نجات دهد. در این روز معاهده چند جانبهی سایتس(CITES) برای حفاظت گونههای مختلف گیاهی و جانوری در معرض خطر به تصویب رسید. در سری بعدی از مجله حقوق زنان به حقوق ملی و فراملی در حمایت از حیات وحش میپردازیم.
منابع:
- ریچارد فیتر، کتاب حیات وحش برای انسان
- http://www.lemonde.fr/biodiversite/article/2017/07/10/la-sixieme-extinction-de-masse-des animaux-s-accelere-de-maniere-dramatique_5158718_1652692.htm
- NATIONAL GEOGRAPHIC, 2019. “Extinct species, explained”
https://www.nationalgeographic.com/animals/article/extinct-species
- IPBES (2019): Global assessment report on biodiversity and ecosystem services of the Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services. E. S. Brondizio, J. Settele, S. Díaz, and H. T. Ngo (editors). IPBES secretariat, Bonn, Germany. 1148 pages. https://doi.org/10.5281/zenodo.3831673
- https://www.notre-planete.info/actualites/4299-6e-extinction-massive-biodiversite
6-صدری خانلو، ش.،1399، انقراض ششم تنوع زیستی، در سایه نقشآفرینی بشر. علوم زمین، دوره 3، شماره8 .
7- خوشیاری حاجی بابا، رزاق و مجدی، ع. 1392. حمایت از حیوانات در قوانین ایران و اسناد بینالمللی. فصلنامه حقوق پزشکی، سال هفتم، شماره 26
8- rainforests.monogaby.com
9- www.doe.ir
10-زمانی و همکاران،1399. بررسی نقش آموزش محیط زیست در جوامع محلی بر کاهش تعارض انسان و حیات وحش. فصلنامه علمی پژوهشی محیط زیست جانوری، سال دوازدهم، شماره1.
11-خبرگزاری ایسنا، 1402
12-خبرگزاری ایرنا،1402
13- Ambarli, H., “Rural and urban students perceptions of and attitudes toward brown bears in Turkey, Anthrozoos, 29:3,489-502, DOI:10.1080/08927936.2016.1181384
14- بلیک و رضائی پور،1394. بومیها و جوامع محلی در حقوق بینالملل حفاظت از جانوران وحشی. پژوهشهای حقوقی، شماره 28، ص 64-17
15-بهمنش و همکاران، 1397. فراوانی و شدت خسارت گوشت خواران به دامداران روستایی در شرق استان اصفهان. فصلنامه علمی پژوهشی محیط زیست جانوری، سال دهم، شماره 4.
16-رضازاده و میر سنجری، 1398. ارزیابی و تدوین برنامه مدیریت راهبردی کاهش تعارضات خرس قهوهای در استان قزوین. فصلنامه علمی پژوهشی محیط زیست جانوری، سال دوازدهم،شماره 3.
17-ضیایی، ه، 1388. راهنمای صحرایی پستانداران ایران، انتشارات کانون آشنایی با حیات وحش، چاپ سوم، 419 صفحه.
18-مجنونیان، ه، 1380. پارکها برای زندگی. انتشارات سازمان حفاظت از محیط زیست، چاپ اول. 425 صفحه.
19-محمدی، ع. و همکاران، 1397. تحلیل شبکه اجتماعی در راستای مدیریت تعارض انسان و محیط زیست بر مبنای شواهدی از حملات گرگ در جوامع محلی استان همدان. مجله تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران، دوره 2-47، شماره3.
