آزادی بیان، سنگری برای برقراری حکومت قانون

آزادی بیان در جوامع امروزی چگونه است؟

1. مقدمه

آزادی بیان یکی از اصول اساسی و حقوق بنیادینی است که هر فرد در جوامع دموکراتیک می‌‌تواند از آن برخوردار باشد. این حق مانند سایر حقوق اساسی مانند حق زندگی، حق به عدالت، حق به تربیت، حق به آموزش و حق به بهتر شدن شرایط زندگی در سنگری برای برقراری دموکراسی و حکومت قانون است. آزادی بیان به معنای حق جستجو و انتقاد و نقد و تبیین و اظهار نظر در هر موضوعی و در هر زمینه‌ای و یا به هر شکلی به همراه مسئولیت مندی است. آزادی بیان به معنای این است که هر فرد باید بتواند دیدگاه خود را بیان نماید، هر چند که این دیدگاه از دیدگاه دیگران یا حتی مردمیت متفاوت باشد. در جوامع دموکراتیک، آزادی بیان به عنوان یک حق انسانی برای همه اعضای جامعه تضمین شده است. این به معنای این است که هیچ انسانی نباید به خاطر اظهار نظر یا انتقاد خود تحت فشار قرار یا با شکنجه و یا تعقیب و دستگیری روبرو شود. این حق به معنای حق دسترسی به اطلاعات و رویدادها و توانایی انتقال آن به دیگران نیز است و از هرگونه تلاش برای محدود نمودن آن باید جلوگیری شود. این به معنای تضمین حق انسانی برای هر فرد به ابراز دیدگاه و انتقاد و حفظ آن بدون تعقیب و تمیزبینی است. حق آزادی بیان را می‌‌توان زمینه ساز سایر حقوق بشر دانست که در اولین اسناد حقوق بشری داخلی و بین‌‌المللی منعکس شده است. به موجب این تعاریف حق آزادی بیان حق هر انسانی است به اینکه اطلاعات و نظرهای خود را با هر ابزاری و حتی در ورای مرزهای ملی ابراز نماید.

2. اجزاء حق آزادی بیان کدامند؟

آزادی بیان به عنوان یکی از حقوق بنیادین انسانی، شامل مجموعه‌ای از اجزا و جنبه‌های مختلف است که باید مورد حمایت و تضمین قرار گیرد. اجزای حق آزادی بیان عبارتند از:

1- حق به انتقاد: افراد باید حق داشته باشند تا بتوانند نقدهای خود را نسبت به افراد، سازمان‌ها، دولت و نهادهای دیگر ابراز نمایند بدون اینکه تحت فشار یا سرکوب قرار گیرند.

2- حق به اطلاعات: افراد باید دسترسی به اطلاعات و رویدادها داشته باشند و باید بتوانند این اطلاعات را به دیگران منتقل نمایند.

3- حق به اظهار نظر: هر فرد باید حق داشته باشد تا دیدگاه و نظرات خود را بدون اینکه مورد تعقیب یا سرکوب قرار گیرد، بیان نماید.

4- حق به تحقیق و تبیین: افراد باید حق داشته باشند تا به تحقیق و تبیین موضوعات و مسائل مختلف بپردازند و این اطلاعات را منتشر نمایند.

5- حق به انتشار: افراد باید حق داشته باشند تا اطلاعات و نظرات خود را در رسانه‌ها و شبکه های اجتماعی مختلف منتشر نمایند.

6- حق به اعتراض: افراد باید حق داشته باشند تا علیه مواضع و اقدامات نادرست و ناعادلانه اعتراض نموده و اقدامات مناسبی را برای تغییر آنها انجام دهند.

تضمین این اجزا و جنبه‌های حق آزادی بیان در جوامع دموکراتیک و احترام به آنها، اساسی برای حفظ دموکراسی و حقوق بنیادین انسانی است. حفظ آزادی بیان به معنای تضمین حق انسانی افراد به بیان دیدگاه خود بدون هرگونه تهدید یا تعقیبی است.

3. آیا امکان تضمین حق آزادی بیان وجود دارد؟

بله، می‌توان حق آزادی بیان را تضمین نمود. برای تضمین این حق در ادیان و اسناد داخلی و بین‌‌المللی بسیار از آزادی بیان صحبت شده است، آموزه های ادیان الهی، موید کلیت حق آزادی بیان هستند. در خصوص دیدگاه دین اسلام: (در مورد آزادی بیان باید گفت که اسلام با این گونه آزادی تا حدی که به حقوق دیگران و منافع جامعه اسلامی لطمه نزند موافق است.) سیره پیامبر اسلام و خلفای راشدین، احترام به آزادی عقیده و بیان و انتقاد پذیری بوده است. حضرت علی (ع) در دوران خلافت خود مردم را دعوت می‌‌نمود که حرف حق خود را بگویند و نپندارند که او هرگز اشتباه نمی‌‌کند.^[1] یکی از نمونه‌های تأیید آزادی بیان در اسلام، حدیثی از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) است که فرمود: «هر کس نشانه خیری ببیند، باید آن را ابراز کند»، که نشان‌دهنده تأکید بر اهمیت ابراز نظر و آزادی بیان در اسلام است. در مورد عقاید دین یهود در این خصوص گفته شده است: «در کتاب مقدس ….. برای آزادی بیان اشاره خاصی وجود ندارد، اما رفتارهای ارشادی و انتقادی پیامبران بنی اسرائیل به عنوان الگوی دیگران در مقابل حکومت های زمان را می‌‌توان نوعی تأیید ضمنی آزادی بیان تلقی نمود»^[2] از طرفی بسیاری از کشورها و سازمان‌ها این حق را در قوانین و مواد مختلف تضمین نموده‌اند. به عنوان مثال، اعلامیه جهانی حقوق بشر، اسناد مربوط به حقوق انسان در اتحادیه اروپا، قانون اساسی برخی کشورها و قوانین مولفه‌ای در بسیاری از کشورها شامل تأکید بر حق آزادی بیان است. برخی از مهم‌ترین اسناد که این حق را تضمین کرده‌اند عبارتند از:

1- اعلامیه جهانی حقوق بشر: این اعلامیه به عنوان یکی از مهم‌ترین اسناد حقوق بشری، حق آزادی بیان را به طور صریح در ماده 19 تضمین نموده است که هر فرد حق دارد به آزادی نظر، بیان و اطلاعات دست یابد.

2- کنوانسیون اروپایی حقوق انسان: این کنوانسیون نیز حق آزادی بیان را تضمین نموده است و در ماده 10 آن آمده است که هرکس حق دارد به آزادی نظر و بیان دست یابد.

3-کنوانسیون آمریکایی حقوق انسان: این کنوانسیون نیز حق آزادی بیان را تضمین نموده و در ماده 13 آن به آزادی نظر، بیان و انتشار اطلاعات اشاره شده است.

این اسناد و موافقتنامه‌ها تأکید می‌‌‌نمایند که حق آزادی بیان یک حق اساسی انسانی است و هر فرد باید بتواند بدون ترس از تعقیب یا محدودیت‌ها دیدگاه‌ها و نظرات خود را بیان کند.

اما مهم‌‌ترین موضوع در تضمین حق آزادی بیان، اجرای و پایبندی به این حق است. به عبارت دیگر، تنها جاسازی این حق در قوانین کافی نیست بلکه باید اطمینان حاصل شود که افراد به آزادی بیان خود بدون هیچگونه محدودیت، تهدید یا تعقیبی دسترسی داشته باشند. همچنین، باید زیرساخت‌های لازم برای آموزش و اطلاع‌رسانی درباره اهمیت و حدود حق آزادی بیان فراهم شود. در نهایت، تضمین حق آزادی بیان نیازمند همکاری و توجه مسئولین دولتی، جامعه مدنی و رسانه‌ها است تا این حق اساسی و انسانی حفظ شود و افراد بتوانند بدون هیچ محدودیتی نظرات و دیدگاه‌های خود را بیان نمایند.

4. پیگیری و حفاظت و اجرای حق آزادی بیان چه تأثیراتی بر جامعه دارد؟

اجرای حق آزادی بیان در جوامع بسیاری از تأثیرات مهم و مثبتی دارد. در زیر به برخی از آثار این حق در جوامع اشاره می‌کنم:

1- تقویت دموکراسی: اجرای حق آزادی بیان باعث تقویت نظام دموکراتیک و حکومت قانون می‌شود. این حق افراد را قادر می‌سازد تا نظرات، انتقادات و پیشنهادات خود را بیان کنند و در تصمیم‌گیری‌های عمومی شرکت کنند.

2- افزایش شفافیت و اطلاع‌رسانی: اجرای حق آزادی بیان باعث افزایش شفافیت و اطلاع‌رسانی در جامعه می‌شود. این امر باعث افزایش دسترسی مردم به اطلاعات مهم و کاهش فساد در سطح دولتی و اداری می‌شود.

3- تحقق دیالوگ و تعامل: اجرای حق آزادی بیان فضایی را برای بحث، تبادل اندیشه و تعامل بین افراد و گروه‌های مختلف فراهم می‌ نمایند. این امر باعث فرهنگ سخنرانی، قبول انتقاد، گفت‌وگو و همکاری می‌شود.

4- تقویت حقوق انسانی: اجرای حق آزادی بیان باعث تقویت و حفظ حقوق انسانی در جامعه می‌شود. این حق محدودیت‌های دولت و افراد قدرتمند را برای تضمین حقوق همه افراد اعم از اقلیت‌ها، افراد مستضعف یا اقشار جامعه مختلف، می‌کند.

5- ترویج نوآوری و پیشرفت: اجرای حق آزادی بیان باعث ترویج نوآوری، اندیشه‌های نو و تحول در جوامع می‌شود. این امر باعث افزایش رقابت، تحولات فرهنگی و اجتماعی و پیشرفت علمی و فناوری می‌شود.

به طور کلی، اجرای حق آزادی بیان در جوامع تأثیرات بسیار مثبتی ایجاد می‌‌‌نماید و باعث تقویت دموکراسی، افزایش شفافیت و اطلاع‌رسانی، تحقق دیالوگ و تعامل، تقویت حقوق انسانی و ترویج نوآوری و پیشرفت می‌شود. این حق به عنوان یکی از اصول اساسی دموکراسی و حقوق انسانی، نقش مهمی در تقویت جوامع آزاد، عادلانه و پیشرفته ایفا می‌نماید.

5. در طول زمان چه تغییراتی در حق آزادی بیان ایجاد شده است؟

حق آزادی بیان در طول زمان تغییرات زیادی داشته است. از قرون قدیم تا امروز، این حق در جوامع مختلف به شکل‌ها و اندازه‌های مختلفی تصور و تعریف شده است. در ادامه نکاتی راجع به تغییراتی که حق آزادی بیان در طول زمان تجربه کرده است، ذکر می‌کنم:

1- تطور فکری و فرهنگی: تحولات فکری و فرهنگی در طول تاریخ انسان‌ها، تأثیر چشمگیری بر تعریف و تفسیر حق آزادی بیان داشته است. نگرش‌ها و اندیشه‌ها نسبت به آزادی بیان در گذر زمان تغییر و به شکل‌های مختلفی تبدیل شده‌اند.

2- مقررات و قوانین: قوانین و مقررات مرتبط با آزادی بیان نیز تغییرات زیادی را تجربه نموده‌اند. در بسیاری از جوامع، قوانین مختلفی برای تنظیم و محدود نمودن آزادی بیان ایجاد شده است و این قوانین نیز با گذر زمان ممکن است تغییراتی داشته باشند.

3- تضادها و تضادات: تضادات و اختلافات نظری در مورد حق آزادی بیان از دیرباز تا کنون وجود داشته است. این تضادها ممکن است ناشی از مواقع مختلفی مانند ایدئولوژی، مذهب، منافع سیاسی و اجتماعی و … باشند.

4-پیشرفت‌های فناوری: پیشرفت‌ها در فناوری و رسانه‌ها نیز تأثیر بزرگی بر حق آزادی بیان داشته‌اند. فناوری‌های مدرن مانند اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، فضایی جدید برای ابراز و انتقال اندیشه‌ها و دیدگاه‌ها فراهم نموده که ممکن است به طور مستقیم یا غیرمستقیم تأثیر بر حق آزادی بیان داشته باشند.

به طور کلی، حق آزادی بیان در طول زمان تغییراتی داشته است که ممکن است ناشی از عوامل مختلفی نظیر تطورات اجتماعی و فرهنگی، قوانین و قوانین، تضادها و تعارضات اندیشه‌ها، و تکنولوژی باشند. به دلیل پیچیدگی این تغییرات، ادامه تجربه و بحث درباره حق آزادی بیان از اهمیت بالایی برخوردار است.

6. نقش حق آزادی بیان در جوامع دموکراتیک چیست؟

حق آزادی بیان به عنوان یکی از اصول اساسی دموکراسی، تأثیر بسزایی بر جوامع دموکراتیک دارد. در زیر تاثیرات اصلی حق آزادی بیان بر جوامع دموکراتیک را بررسی می‌کنم:

1- افزایش شفافیت و اطلاع‌رسانی: حق آزادی بیان افراد و رسانه‌ها به انتقاد، تحلیل و انتشار اطلاعات مهم برای جامعه را تضمین می‌نماید. این امر باعث افزایش شفافیت و اطلاع‌رسانی در جامعه شده و زمینه‌ساز تصمیم‌گیری‌های هوشمندتر و دقیق‌تر می‌شود.

2- تحقق دیالوگ و تبادل اندیشه: حق آزادی بیان انسان‌ها را قادر می‌سازد که اندیشه‌ها، ایده‌ها و دیدگاه‌های خود را به طور آزاد ابراز نموده و با دیگران بحث و تبادل نظر کنند. این امر باعث تقویت فرهنگ دیالوگ و تعامل در جوامع دموکراتیک می‌شود.

3-حفظ حقوق انسانی: حق آزادی بیان به عنوان یکی از حقوق اساسی انسانی، حفظ حقوق و آزادی‌های شهروندان را تضمین می‌نماید. این امر باعث ایجاد تعادل بین حقوق شهروندان، قدرت دولت و انحصار گروه‌های قدرتمند می‌شود.

4- مسئولیت‌پذیری دولت: حق آزادی بیان به شهروندان این قدرت را می‌دهد که بتوانند دولت را به مسئولیت‌پذیری در اجرای سیاست‌ها و تصمیمات عمومی ملزم نماید. این امر باعث ایجاد حکومت‌های مسئولیت‌پذیرتر و پاسخگوتر می‌شود.

5- تعزیز پیشرفت و نوآوری: حق آزادی بیان با ایجاد فضایی برای ابراز اندیشه‌های نو و نظرات مختلف، به تحول و پیشرفت در جوامع دموکراتیک کمک می‌نماید. این امر باعث افزایش نوآوری، تحولات فرهنگی و اجتماعی و رشد اقتصادی می‌شود.

به طور کلی، ( اجرای حق آزادی بیان ، پیش نیاز ضروری است برای پیشرفت دموکراسی و تحقق دیگر مصادیق حقوق بشر) ^[3]حق آزادی بیان در جوامع دموکراتیک نقش بسزایی در تقویت اصول دموکراسی، تعزیز شفافیت و مسئولیت‌پذیری و تحقق پیشرفت و نوآوری دارد. این حق نه تنها به ارزش‌های دموکراسی و حقوق انسانی پایبند می‌شود، بلکه باعث تحقق اهداف و ارزش‌های برجسته انسانی در جوامع می‌شود.

7. آیا می‌‌توان آزادی بیان را محدود نمود؟

در برخی موارد ممکن است آزادی بیان محدود شود. این محدودیت‌ها معمولا به دلایل امنیتی، حفظ نظم عمومی، جلوگیری از ترویج دعوا و تحریض به خشونت، حفظ حقوق دیگران، جلوگیری از ترویج اطلاعات غلط یا آزار و اذیت دیگران، تحقق اهداف دولتی و اجتماعی و موارد مشابه صادر می‌شود. به هر حال، محدودیت‌های اعمال شده برای آزادی بیان باید به طور متعادل و با رعایت اصول حقوق بشر و اصول دموکراسی اعمال شود. همچنین، باید اطمینان حاصل شود که محدودیت‌های اعمال شده تنها زمانی و به اندازه لازم برای حفاظت از مصالح عمومی و حقوق افراد اعمال می‌شوند و به هیچ عنوان به منظور قمع شدن آزادی بیان و تضییع حقوق انسانی نیست. با این حال، ایجاد محدودیت‌های عقلانی و قابل قبول برای آزادی بیان امری دور از ذهن نیست و اهمیت بالقوه حفظ حقوق و آزادی‌های دیگر افراد هم باید در نظر گرفته شود تا از تضاد و تعارض در محدودیت‌های اعمال شده جلوگیری شود. به موجب اسناد بین‌المللی همچون بند 3 ماده 19 میثاق حقوق مدنی و سیاسی که ابراز می‌دارد: (اعمال حقوق مذکور در بند 2 این ماده مستلزم حقوق و مسئولیت‌های خاصی است و لذا ممکن است تابع محدودیت‌های معینی بشود که در قانون تصریح شده و برای امور ذیل ضرورت داشته باشد. الف: احترام حقوق یا حیثیت دیگران  ب: به حفظ امنیت ملی یا نظم عمومی یا سلامت یا اخلاق عمومی ) می‌توان آزادی بیان را محدود کرد فقط کافی است چنین محدودیتی با این شرایط سه گانه باشد 1- محدودیت حق آزادی بیان مبتنی بر یک قانون باشد ،2- محدودیت مذکور با هدف و احترام به حقوق یا حیثیت دیگران امنیت ملی نظم عمومی سلامت عمومی یا اخلاق عمومی باشد،  3- محدودیت مذکور برای حفظ یا ترویج هدف مورد نظر ضروری باشد. گزارشگر آزادی بیان این معیارها را این گونه نامگذاری کرده است: قانونی بودن (legality)  مشروعیت (legitimacy) و تناسب و ضرورت دموکراتیک. (necessity proportionality and democratic) ⁴

نتیجه گیری

حق آزادی بیان یکی از حقوق اساسی و انسانی است که به افراد اجازه می‌دهد نظرات، ایده‌ها، دیدگاه‌ها و اطلاعات خود را بدون تهدید یا محدودیت از سوی دولت یا سازمان‌های دیگر بیان نمایند. این حق در دستور کار حقوق بشر و قوانین بسیاری از کشورها و سازمان‌ها تأکید شده است. (حقوق بشر جز با یک اقدام عمومی ترویج نخواهد شد. مردم باید از ارزش این حقوق آگاه شوند. فقط از طریق بحث آزاد و عمومی می‌‌توان اعتقاد به این حقوق را محقق نمود.)⁵  حق آزادی بیان شامل حق به دسترسی به اطلاعات، حق به انتشار اطلاعات، حق به بیان نظرات و دیدگاه‌ها، حق به جستجوی علمی و همچنین حق به تحقیق و پژوهش است. این حق به طور اساسی برای تضمین دموکراسی، حفظ حقوق انسانی و پیشرفت جامعه بسیار اهمیت دارد.

از طرفی همانطور که می‌‌دانیم حقوق بشر به دو دسته حقوق مثبت و حقوق منفی تقسیم می‌‌شوند. حقوق منفی ، حقوقی هستند که اصولاً برای تأمین آنها نیازی به مداخله دولت نیست و فقط کافی است دولت مانع اعمال این حقوق نشود اما حقوق مثبت حقوقی هستند که تأمین آنها بدون مداخله فعال دولت محقق نمی‌‌شود، حق بر آزادی بیان جزء حقوقی است که نه تنها دولت ها نباید در آن دخالت نمایند بلکه جهت تضمین این حقوق باید اقدامات مثبت عملی نیز اتخاذ نمایند.

منابع:

1. صفایی،سید حسین (1370)، حقوق بشر در اسلام و اعلامیه جهانی حقوق بشر، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران ،شماره 27، 15-1
2. هاشمی، سید محمد(1384). حقوق بشر و آزادی های اساسی: نشر میزان
3. Simons. D. 2006 central Asian pocketbook on freedom of expression. London. Article 19
4. Hussain a. 1994. Report of UN special rapporteur on thePromotion and protection of the right to freedom of opinionand expression. Un doc. e/cn.4/1994/32
5. Hussain a. 1995. Report ofUN special rapporteur on the Promotion and protection of theright to freedom of opinion and expression. Un doc. e/cn.4/1994/32

^[1]. صفايي: 11-12

^[2]. هاشمي،1384: 92

^[3] . simons. 2006: 16